Mühimme defterleri, (Osm. مهم دفترلري) Osmanlı Devleti’nde divân-ı hümâyûnda alınan kararların sûretlerinin kaydedildiği defter koleksiyonlarına verilen isimdir. Mühimme defterlerinin ilk örneklerine hukukileşme faaliyetlerinin yoğun bir şekilde arttığı I. Süleyman döneminde rastlanır.
Tanımı
Mühimme defteri, Divân-ı Hümâyûn toplantılarında müzâkere edilen, devletin iç ve dış meselelerine ait siyasî, askerî, içtimaî ve iktisadî konuların karara bağlandığı ve kaydedildiği defterlere “Mühimme Defterleri” adı verilmiştir. Divan-ı Hümayun Sicilleri olarak da bilinen mühimme defterleri Osmanlı Devleti‘nin merkezi karar organı Divan-ı Hümayun’dan çıkan ferman, berat ve hükümlerin işlendiği defterle verilen isimdir.
Mühimme Defterlerinde bulunan kayıtlar, ilgili makama gönderilen berat ve fermanların suretleri veya günümüz tabiriyle kopyalarıdır. Defterden sorumlu olan kişi, ilgili makama gönderilen berat ve fermanı aynı şekilde deftere geçirir. Böylece o bölge ile ilgili hangi meselenin var olduğu, daha önce hangi konuların görüşüldüğü, kimin muhatap alındığı açıklığa kavuşur.
Mühimme defterleri aklam-ı sitte olarak bilinen altı hat türünden genellikle rik’a ve divani olan yazı türleriyle tutulmuştur. Örneğin aşağıda gösterilen mühimme defteri divani yazı türüyle kaydedilmiştir.
16. yüzyıla ait bir mühimme defteri sayfası. Türkçe olarak tutulan mühimme defterlerinde her bir numara, farklı bir ferman veya berata işaret eder. Örneğin sol en üstte bulunan ferman Şam’daki bir Osmanlı yetkilisine gönderilmişken hemen altında bulunan diğer ferman Erzurum’daki bir Osmanlı yetkilisine gönderilmiştir.
Mühimme defterleri tutulduğu yer bakımından dört ayrı gruba ayrılır:
- Merkezi Mühimme Defterleri
- Rikab Mühimmesi
- Ordu Mühimmesi
- Kaymakamlık Mühimmesi
Bürokratik İşlevi
XVI. yüzyılın ortalarından XX. yüzyılın ilk yıllarına ulaşan bir dönem içinde, küçük zaman bölümleri hariç ortalama 350 yıllık zaman dilimi itibarıyla, kültür ve tarih zenginliğini ihtiva eden Mühimme Defterleri, Osmanlı Arşivi defter serileri içinde önemli yer tutar. Ana konularını; devleti ilgilendiren siyasi, iktisadi, kültürel, sosyal ve harp tarihine dair üst düzey kararlar teşkil eder. Kararlarla ilgili belgelerin birer örneği tarih sırasına göre bu defterlere aynen yazılırdı.
Mühimme defterleri taşradaki Osmanlı görevlileri ile merkezdeki yüksek rütbeli devlet adamları arasındaki yazışmaları ihtiva etmesi nedeniyle Osmanlı tarihi açısından oldukça büyük öneme haizdir. Osmanlı siyasal, sosyal, kültürel ve askeri tarihine ilişkin araştırmalarda bulunan tarihçiler çoğunlukla dönemin mühimme defterlerine dayanarak araştırma yaparlar.
Arşiv değeri
Eski adıyla Başbakanlık Osmanlı Arşivi, yeni adıyla ise Başkanlık Osmanlı Arşivi olan Kağıthane’deki arşiv binasında Osmanlı Devleti’ne ait yüzlerce mühimme defteri bulunmaktadır. Bu defterler 1’den başlayarak (örn. 1 Numaralı Mühimme Defteri) çeşitli sayılara ulaşır. En erken mühimme defteri I. Süleyman (Kanuni) döneminde tutulmuştur ve böylece 19. yüzyıla kadar gelen mühimme defterleri koleksiyonu oluşmuştur.
Osmanlı Arşivi’nde bazı defterlerin belirli bölgelere özel olarak çıkarıldığı da tespit edilmektedir. Ahkam defterleri olarak bilinen bu defterlerde de Osmanlı bakanlar kuruluna ait fermanların kaydı bulunur.
Kaynakça
- Kütükoglu, M. S. (2021). Osmanli Belgelerinin Dili (Diplomatik). Türk Tarih Kurumu Yayinlari. Google Kitaplar’da
- Kütükoğlu, M. S. (2006). MÜHİMME DEFTERİ – TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhimme-defteri