Sağlık konularıyla ilgili İngilizce kaynakları incelediğimizde, karşımıza sık sık ‘hastalık’ anlamına gelen “disease” ve ‘bozukluk’ anlamına gelen “disorder” terimlerinin çıktığını fark ederiz. Bu iki terim, birçok kişi tarafından eş anlamlı gibi düşünülse de, aslında aralarında önemli farklar bulunur. Peki, bu farklar nelerdir ve bu terimler hangi durumlarda kullanılır?
Disease ve disorder terimlerinin kökenine baktığımızda, her ikisinin de Latince ve Eski Fransızca dillerinden türediğini görürüz. Bu kelimelerin etimolojik yapısını incelemek, anlamları arasındaki farkı daha iyi kavramamıza yardımcı olabilir.
Disease kelimesi, Eski Fransızca’daki “desaise” kelimesinden gelir. Bu kelime, “des-” (ayrılma, yokluk) ve “aise” (rahatlık, kolaylık) köklerinden türemiştir. Kelimenin orijinal anlamı, “rahatlığın bozulması” veya “huzurun kaybolması” şeklindedir. Zamanla, bu kavram, bedendeki normal sağlığın kaybolmasını, yani hastalık durumunu tanımlayan bir terime dönüşmüştür. Günümüzde “disease” terimi, özellikle fiziksel ve biyolojik hastalıklar için kullanılır ve genellikle vücutta meydana gelen, spesifik nedenleri olan sağlık bozukluklarını ifade eder. Etimolojik kökenine baktığımızda, “disease” kelimesinin temelinde bir rahatsızlık, bozulma veya vücudun doğal dengesinin sarsılması anlamı yatar.
Disorder kelimesi ise Latince “dis-” (ayrılma, bozukluk) ve “ordem” (düzen, sıra) köklerinden türemiştir. “Dis-” ön eki, bir şeyin tersine döndüğünü veya normal düzeninin bozulduğunu ifade eder. “Order” ise düzen veya organizasyon anlamına gelir. Bu bağlamda, “disorder” kelimesi, “düzenin bozulması” veya “kaos” anlamında kullanılmıştır. Günümüzde, özellikle zihinsel, nörolojik ve işlevsel bozuklukları tanımlamak için kullanılır. Etimolojik olarak, “disorder” kelimesi, vücudun ya da zihnin işleyişindeki düzenin ve dengenin bozulduğunu ifade eder.
Disease Nedir?
Disease, vücutta belirli bir patojen (bakteri, virüs, mantar gibi) veya biyolojik süreçteki anormallikler nedeniyle ortaya çıkan, genellikle tanımlanabilir semptomlarla karakterize edilen bir sağlık durumudur. Hastalıklar, belirli bir nedene, mekanizmaya ve tanımlanabilir semptomlara sahiptir. Örneğin, grip bir “disease”dir; çünkü belirli bir virüs tarafından tetiklenir ve ateş, öksürük gibi tanımlanabilir semptomlar gösterir. Kanser, diyabet, tüberküloz gibi durumlar da “disease” kategorisine girer.
Disease ise, hem doğuştan gelen hem de sonradan oluşan hastalıkları kapsayabilir. Örneğin, kalıtsal bir hastalık olan kistik fibrozis doğuştan gelir ve belirgin biyolojik nedenleri vardır. Öte yandan, grip gibi bulaşıcı hastalıklar veya kanser gibi sonradan gelişen hastalıklar da “disease” olarak tanımlanır.
Disorder Nedir?
Disorder ise, daha geniş ve daha az belirgin bir terimdir. “Disorder”, vücut fonksiyonlarında veya zihinsel süreçlerde bir bozukluğu ifade eder ve genellikle kesin bir nedeni yoktur. Bu tür durumlarda, hastalıklardaki gibi belirli bir patojen veya anormal bir biyolojik süreçten söz etmek zordur. Örneğin, anksiyete bozukluğu veya dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi durumlar “disorder” olarak sınıflandırılır. Bu durumlar, net bir biyolojik nedeni olmadan, bir dizi belirti ve semptomla kendini gösterir.
Disorder terimi, doğuştan gelen rahatsızlıkları içerebildiği gibi sonradan gelişen durumları da kapsar. Örneğin, otizm spektrum bozukluğu (ASD) genellikle doğuştan gelir ve nörogelişimsel bir bozukluk olarak sınıflandırılır.1 Ancak, anksiyete bozukluğu veya depresyon gibi psikolojik rahatsızlıklar yaşamın ilerleyen dönemlerinde ortaya çıkabilir. Bu tür bozukluklar, genellikle karmaşık ve birden fazla faktörün (genetik, çevresel, biyolojik) etkileşimi sonucu gelişir.
Disease ve Disorder Arasındaki Farklılıklar
Disease ve disorder terimleri, sağlık alanında sıklıkla karşımıza çıkar ve birçok kişi tarafından benzer anlamlarda kullanılsa da, aslında bu iki terim arasında önemli farklılıklar vardır.2 Bu farklılıklar, hem tıbbi tanımlamalar hem de durumların doğası bakımından incelenebilir.
Tanım ve Temel Özellikler
- Disease (Hastalık): Genellikle vücutta belirli bir organ veya sistemde meydana gelen, belirgin nedenleri ve klinik belirtileri olan, tanımlanabilir ve ölçülebilir fizyolojik rahatsızlıkları ifade eder. Bir “disease”, genellikle tıbbi testlerle teşhis edilebilen biyolojik ya da patolojik bir süreci içerir. Örneğin, diyabet, kanser, kalp hastalığı, grip ve tüberküloz gibi durumlar “disease” kategorisine girer.
- Disorder (Bozukluk): Daha çok vücudun, zihnin veya organların normal işleyişinden sapmaları ifade eder. “Disorder”, belirli bir biyolojik ya da patolojik neden olmadan, işlevsel dengesizlikleri tanımlar. Anksiyete bozukluğu, yeme bozuklukları, uyku bozuklukları ve dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi durumlar bu kategoriye girer. “Disorder”, fiziksel ya da zihinsel işlevlerde dengesizlik ya da işleyişte bozukluk anlamına gelir.
Biyolojik ve Fiziksel Nedenler
- Disease: Genellikle bakteriler, virüsler, genetik mutasyonlar, organ bozuklukları ya da çevresel faktörler gibi spesifik biyolojik veya çevresel nedenlerle ortaya çıkar. Hastalıklar, belirli patolojik süreçlere bağlıdır ve genellikle kan testleri, görüntüleme teknikleri gibi tıbbi yöntemlerle teşhis edilebilir. Örneğin, bir kişinin bağışıklık sistemi üzerinde yapılan testler sonucunda tespit edilen bir enfeksiyon “disease” olarak tanımlanır.
- Disorder: Belirgin biyolojik veya fiziksel nedenleri olmayabilir. Çoğu zaman zihinsel, psikolojik ya da işlevsel bozukluklar söz konusudur. “Disorder” terimi, daha çok davranışsal veya nörolojik süreçlerle ilgili bozukluklar için kullanılır. Örneğin, depresyon veya anksiyete bozukluğu gibi durumlarda, ortada belirgin bir biyolojik etken olmadan kişinin işleyişinde dengesizlikler gözlemlenir.
Teşhis ve Tanımlama Yöntemleri
- Disease: Teşhisinde genellikle laboratuvar testleri, görüntüleme teknikleri, biyopsi ve genetik analiz gibi tıbbi yöntemler kullanılır. Hastalığın belirtileri, patolojisi ve klinik bulguları belirgin ve ölçülebilir niteliktedir. Hastalığın tanısı, belirli protokoller ve klinik kılavuzlar doğrultusunda yapılır.
- Disorder: Teşhisi, daha çok davranışsal gözlemler, psikolojik değerlendirmeler ve işlevsel analizler üzerinden yapılır. “Disorder” kategorisindeki durumlar, genellikle zihinsel ya da davranışsal belirtilere dayandığı için, kesin teşhis koymak bazen zor olabilir. Örneğin, ruhsal bozukluklar genellikle bireyin duygu durumu, düşünce yapısı ve davranışları temel alınarak teşhis edilir.
Tedavi Yaklaşımları
- Disease: Tedavisi, genellikle ilaçlar, cerrahi müdahaleler, fizik tedavi ya da özel diyetler gibi doğrudan biyolojik müdahalelerle gerçekleştirilir. Tedavinin amacı, hastalığın nedenini ortadan kaldırmak, semptomları kontrol altına almak veya hastalığın ilerlemesini durdurmaktır.
- Disorder: Tedavisi, daha çok davranışsal terapi, psikolojik danışmanlık, yaşam tarzı değişiklikleri ve bazen ilaç tedavisi gibi yöntemlerle gerçekleştirilir. “Disorder” durumlarında, tedavi genellikle uzun vadeli bir süreçtir ve bireyin yaşam kalitesini artırmaya, işlevselliğini geliştirmeye odaklanır.
Kapsam ve Kullanım Alanı
- Disease: Daha somut, tanımlanabilir ve genellikle fiziksel sağlık sorunlarını ifade eder. Halk arasında, bulaşıcı hastalıklardan kronik hastalıklara kadar geniş bir yelpazeyi kapsar. “Disease” terimi, çoğunlukla belirli organ veya sistemleri etkileyen durumlar için kullanılır.
- Disorder: Daha geniş ve soyut bir terimdir. Hem fiziksel işlevlerdeki bozuklukları hem de zihinsel ve davranışsal dengesizlikleri kapsar. “Disorder”, özellikle ruh sağlığı ve nörolojik sorunlar bağlamında kullanılır. Örneğin, otizm spektrum bozukluğu veya bipolar bozukluk gibi durumlar bu kategoriye girer.
Terimlerin Farklı Ülkelerdeki Kullanımı
Disease ve disorder terimlerinin İngilizce konuşulan ülkelerdeki kullanımları, temel anlamları aynı olmakla birlikte, bazı bölgesel ve kültürel farklar içerebilir. ABD, Birleşik Krallık, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde bu terimlerin kullanımı, tıp, psikoloji ve genel halk dilinde benzer şekilde olsa da, bazı ince farklar bulunabilir. Bu farklılıklar, sağlık sistemleri, bilimsel yaklaşımlar ve halk arasında bu terimlere yüklenen anlamlardan kaynaklanır.
Birleşik Krallık’ta sağlık sistemi ve tıbbi eğitimde, ruhsal sağlık konularına daha fazla önem verildiği için, “mental disorder” terimi günlük dilde de sıkça kullanılır. Bununla birlikte, Birleşik Krallık’taki sağlık profesyonelleri, bazı durumlarda “illness” terimini “disease” yerine tercih ederek daha kapsayıcı bir anlam yaratmayı hedefler.
Bu ülkelerde “disease” terimi, genel olarak fiziksel, biyolojik ve bulaşıcı hastalıkları tanımlamak için kullanılırken; “disorder” daha çok zihinsel, davranışsal ve işlevsel bozuklukları ifade eder. ABD, Kanada, Birleşik Krallık, Avustralya ve Yeni Zelanda’daki tıbbi literatür ve halk dili incelendiğinde, “disorder” teriminin özellikle ruhsal sağlık bağlamında yaygın olduğu görülür. Her ne kadar bu terimler arasında belirgin farklar olsa da, pratikte hastalığın ciddiyeti, etkileri ve bireyin günlük yaşamına olan etkileri göz önüne alınarak, farklı ülkelerde biraz farklı şekillerde kullanılabilir.
